Sint Jan — Het midzomerfeest en volksgeloof

SINT JAN.

(Vanuit Nederlandsche Volkskunde, Noord-Holland en Utrecht, 1931)

Volgens de kalender begint op 21 juni de zomer. Beter zou het zijn te zeggen: dan heeft de zomer haar hoogtepunt bereikt. Na die datum toch worden de dagen weer korter en gaat de zon langzamerhand naar haar laagste stand toe. Dat ogenblik nu, waarop de zon in haar hoogtepunt stond, werd door onze heidensche voorouders met groote feesten gevierd. Vuren werden ontstoken, er werd geofferd en gedanst: het was het midzomerfeest. Toen het Christendom werd ingevoerd, zag men de onmogelijkheid in, om de heidensche bewoners hun feesten te ontnemen, vandaar dat men er Christelijke feesten voor in de plaats stelde en er Christelijke legenden omheen weefde. Zoo gaf men de pas tot het Christendom bekeerde bevolking ook haar midzomerfeest terug onder de naam van Sint Jansfeest, en dat gevierd werd op 24 juni, als zijnde de geboortedag van Johannes Baptist. Johannes de Dooper kwam nu in de plaats voor Balder, den daggod, die bij de midzomerfeesten van de oude Noordelijke volksstammen van Europa vereerd werd. De vreugde- en offervuren bleven bestaan als Sint Jansvuren, waarvan we nog heel lang in de middeleeuwsche en latere litteratuur lezen. Karel V b.v. ontstak volgens de geschiedkundige annalen er zelf eens een in den Haag. Het Sint Jansvuur moest altijd een maagdelijk vuur zijn, d.w.z. het moest ontstoken worden door het tegen elkaar wrijven van twee droge stukken hout of door vuurslag.

Het oude volksgeloof kende aan alles, wat met Sint Jan in verband stond, een geheimzinnige, weldoende macht toe. Aan de dauw van Sint Jansnacht werd buitengewone geneeskracht toegeschreven; hij stond vooral bekend als een heilzaam middel tegen huidziekten. Daarom verzamelde men ’s nachts de Sint Jansdauw door doeken over het natte gras te drukken en die later in een pot uit te wringen. Misschien is het dauwtrappen daarvan wel afkomstig, dat in verschillende streken ook op andere data gebeurt dan op Hemelvaartsdag. Geneeskruiden werden bij voorkeur ook in Sint Jansnacht geplukt, omdat de dauw haar werking nog verhoogde. En de wichelroede moest in die nacht van de hazelaar worden gesneden, wilde men van de werking zeker zijn. Alle planten, die omstreeks Sint Jan, dus omstreeks 24 juni bloeiden, bezaten geneeskrachtige en magische eigenschappen; vandaar, dat heel veel planten in de volksmond Sint Janskruid of Sint Jansbloemen heeten. Officieel staat alleen het hertshooi er voor aangegeven, maar hemelsleutels, margrieten, huislook en bijvoet worden eveneens zoo genoemd. Aan het hertshooi of Sint Janskruid in het bijzonder werden geheimzinnige krachten toegeschreven, maar daarvoor moest het in de Sint Jansnacht geplukt worden. En dat was werkelijk geen gemakkelijke taak, want in die nacht vierden de heksen feest. Je wist dus nooit, wat je zou kunnen overkomen, en ’t bleef een waagstuk. Maar ’t werd b.v. gezocht om er een liefdedrank uit te bereiden. En het verliefde meisje plukte er een tak van af in Sint Jansnacht en zette die in het water. Bleef de plant frisch, dan zou ze trouwen, verwelkte ze, dan moest ze nog een jaartje wachten.

Aan de droomen, die men in de Sint Jansnacht had, werd ook groote waarde gehecht, en een bosje Sint Janskruid onder het kussen gelegd, toonde het meisje in de droom den man, dien ze krijgen zou. Tevens was Sint Janskruid een zeker middel tegen het inslaan van de bliksem, want was het vroeger niet aan Donar, den God van donder en bliksem, gewijd! Het hield tevens den duivel en andere booze geesten buiten. Er was geen beter middel. Daarover was de duivel zóó gebelgd, dat hij probeerde de plant te vernietigen door haar met vele scherpe naalden te doorsteken. Maar de plant groeide door, hield alleen de sporen van de aanval in honderden kleine gaatjes, die zich in de blaadjes bevinden en die men kan zien, als men haar tegen het licht houdt. Vandaar ook de naam perforatum, dat is doorboord. Een heele bijzondere plant was in verband met Sint Jan de varenplant. Wat voor de mensch in die tijd onbegrijpelijk was, gaf men magische krachten. De varens plantten zich voort, maar men zag nooit bloemen of zaad. Nu weet men, dat de varens zich vermenigvuldigen door de sporen, die gewoonlijk op de onderkant van sommige bladeren zitten, maar volgens ’t aloude volksgeloof bloeide de varenplant alleen in Sint Jansnacht, en liet dan meteen haar zaad rijpen en afvallen, zoodat niemand het kon vinden. Dat varenzaad, hetwelk moest schitteren als goud, had heel geheimzinnige krachten. Als je het vond en bij je bleef dragen, kon je verborgen schatten vinden en was je zeker, dat je tot welstand zou geraken. Bovendien maakte het je onzichtbaar voor anderen. En vermakelijke verhalen zijn in omloop van menschen, wie het varenzaad bij ongeluk aan de kleeren bleef kleven en die onzichtbaar voor hun huisgenooten bleven, tot ze zich des avonds ontkleedden en het varenzaad door schudden verwijderen konden. Hoe graag zouden ze het hebben opgezocht, maar alleen in Sint Jansnacht schitterde het met gouden glans.

Vele Johanneslegenden hebben zich om 24 juni gegroepeerd. Toen Johannes in de woestijn vertoefde, werd hij door honger gekweld en vond niets eetbaars in de dorre zandvlakte. God liet daarom een struik, die nooit vruchten gedragen had, terwille van Johannes eetbare peulvruchten voortbrengen: Johannesbrood, dat menigeen misschien nog wel kent als de taaie bruine reepen met de steenharde pitten er in. — In werkelijkheid begint de struik pas na haar twintigste levensjaar vruchten te dragen. — Toen Johannes eens verdwaald was, zond God hem de glimworm of Johanneskever, die van dat oogenblik af licht gaf. Een andere legende verhaalt, dat Johannes het diertje om het niet te vertrappen op een tak zette: zoodra hij het aanraakte, begon het te lichten. Vroeger werden aalbessen ook wel Sint Jansbessen genoemd, in Duitschland heeten ze trouwens nog Johannesbeeren, en de legende verhaalt, dat Johannes zich op een keer wondde aan de stekels, en dat zijn bloed toen de bessen rood kleurde.

Is er nu van die aloude SintJansgebruiken niets meer over? Het is daarmee gegaan als met zoo vele van onze oude volksgebruiken. Na de invoering van de kerkhervorming werd bij de toenemende vroomheid en de weinige plooibaarheid der bevolking, vooral van de regeerende klasse, hevig gestreden tegen die overblijfselen van heidensche gebruiken. En wanneer branden, tengevolge van Sint Jansvuren, groote verwoestingen aanrichtten, zien we langzamerhand de Sint Jansvieringen verbieden. Toch is Sint Jan altijd een gewichtige datum gebleven, zooals uit oude almanakken en hoveniers- en cruydtboeken blijkt. En zelfs nu vindt men bij de boeren op het platteland er nog heel velen, die aan die datum vasthouden. Winterandijvie wordt geregeld gezaaid op de dag na Sint Jan, anders schiet ze in het zaad; erwten kan men zaaien tot St. Jan; met Sint Jan moet men het loof van de uien plat trappen om het te laten afsterven, en slechts tot Sint Jan mogen asperges gestoken worden. Het gras is het best, als men het maait vóór Sint Jan, en de ouden redeneerden zóó, dat men, door iets vroeger te maaien, een mooiere tweede oogst kreeg. Ook spreekt men nog van Sint Janslot, dat zijn de jonge scheuten, die door vele boomen gevormd worden na een korte periode van stilstand. Heeft men in het voorjaar een boom geplant of overgezet, zonder dat die teekenen van leven begint te toonen, of loopen stekken en oculatie’s niet uit, dan geeft men de moed niet op, vóór Sint Jan voorbij is. Want uit de practijk is gebleken, dat ze na die datum nog wel tot werking komen. Ook op het gebied der volksweerkunde oefende Sint Jan zijn invloed uit; verschillende folkloristische rijmpjes wijzen daar op:

Na Sint Jan
Neemt de zee geen onweer an.

en: Voor Sint Jan moet men om regen bidden.
Na Sint Jan komt die vanzelf.

Dit laatste is zeer waarschijnlijk, daar juli en augustus in de weerkunde bekend staan als de maanden, waarin gewoonlijk veel regen valt.

J. BRINKGREVE-ENTROP

Uit: Alg. weekbl. voor Chr. en cultuur.