Mede en de dichtkunst

Door Joris Magusanus

afb.: Walkuren in voorname vrouwenkleding, de eerste en laatste heben een drinkbeker met mede

Inleiding

In deze tijden van bier, wijn en Baccardi Breezers zouden we bijna vergeten dat mede eveneens een probaat middel is tegen nuchterheid. De mede wordt in de Noords-Germaanse mythologie veelvuldig in verband gebracht met de goden en de dichtkunst. In dit artikel wordt algemene kennis over mede en de relatie met de dichtkunst besproken.

Betekenis en etymologie

Mede is gegiste honingdrank, die bij alle Indo-Germaanse volkeren bij erediensten gebruikt werd. De mede werd vermengd met melk of een andere drank, en dan de gelovigen en de goden aangeboden. Eenieder die na het nuttigen van de nodige alcoholica wel eens wat creatieve barrières geslecht zag zal begrijpen waarom mede gezien wordt als de drank die de goddelijke dichtgave brengt. De etymologische verwantschap van de termen die men bij de verschillende Indo-Germaanse stammen voor mede had is opvallend.

Termen voor mede bij Indo-Germaanse stammen (naar Farwerck en de Vries)

De Mede in Walhalla

De gevallen krijgers die in Walhalla terechtkomen worden door Wodan’s geit Heiðrún (“Heerlijk Geheim”) voorzien van mede, blijkens de volgende passage in de Edda:

Heerlijk Geheim heet de geit op Heervaders hal,
Die knaagt aan de twijgen van Kwaaddrager.
Zij vult de ton met heldere mede,
Nooit zal die roesdrank opraken.
(Grímnismál 25)

Op de steen uit Tjängvide (Gotland, Zweden) is een tafereel uit het Walhalla te zien. Hoewel de figuur op het achtbenige paard erg aan Wodan doet denken, interpreteert men het geheel als de verwelkoming van een gevallen krijger in Walhalla. Links van de ruiter is een Walkure afgebeeld, die de krijger een hoorn met mede aanbiedt.

De steen uit Tjängvide (Zweden)

De oorsprong van de goddelijke mede

Naast Heiðrún is er nog een andere, interessantere bron van mede.

Volgens Snorri Sturluson ontstond —het uitzonderlijk wijze wezen— Kvasir uit het vredesverbond dat de Azen en Wanen sloten. Om de vrede te bezegelen spuugden de Azen en Wanen in een pot, en uit dit mengsel staat Kvasir op. Volgens een andere versie is Kvasir de wijste van de Wanen, en wordt hij uitgeleverd aan de Azen om vrede te bewerkstelligen. Kvasir werd zonder duidelijke aanleiding vermoord door de dwergenbroers Fjalar en Galar. Zij bewaren het bloed van Kvasir in een pot genaamd Óðrerir (“Gister der Geest”), en twee vaten genaamd Bodn en Són. Zij brouwden een mede uit dit bloed door het te vermengen met honing. Deze mede geeft de drinker geleerdheid en de gave van de poëzie.

Nadat de dwergenbroers de ouders van de reus Suttung hebben gedood, neemt Suttung hen vast. Fjalar en Galar kopen zichzelf vrij met de mede. Suttung verstopt de mede in grot van een berg en laat het bewaken door zijn dochter Gunnlöd.

Hoe Wodan de mede bemachtigde

Wodan, in zijn eeuwige zoektocht naar kennis, gaat er in de gedaante van Bölverk (“kwaad werk”) op uit om de mede te bemachtigen. Hij hitst de bedienden van Suttungs broer, Baugi, tegen elkaar op, waarop ze elkaar vermoorden. Bölverk biedt Baugi aan een zomer lang het werk van de bedienden te doen. Als tegenprestatie verlangt hij een slok van Suttungs mede. Suttung weigert hem dit, waarop Bölverk Baugi weet te verleiden een gat in de berg te maken met behulp van de fret Rati. Zo gauw Rati de muur doorboord heeft verschaft Bölverk zich toegang tot de grot in de vorm van een slang. Aangekomen bij Gunnlöd brengt Bölverk drie nachten bij haar door, in ruil voor een slok uit de twee vaten en de pot. Hij slikt echter met elke slok de vaten en de pot helemaal leeg en vlucht naar Ásgard in de gedaante van arend, op de hielen gezeten door een woedende Suttung die eveneens de gedaante van een arend aan heeft genomen.

Volgens Snorri liet Bölverk tijdens zijn vlucht wat mede achter zich vallen, waarmee hij mogelijk bedoelde dat Bölverk het in zijn broek deed tijdens de achtervolging. Dit gedeelte van de mede staat bekend als het “portie van de troubadour”. Hoewel Suttung hem bijna te pakken krijgt, weet Bölverk te ontkomen. Bij zijn terugkomst in Ásgard spuwde Bölverk de mede op in vaten die de Azen klaar hadden gezet.

Dat Wodan bereid is tot het uiterste te gaan om kennis te vergaren bleek al uit het feit dat hij bereid was een oog af te staan voor een slok uit Mímir’s bron van wijsheid. In dit relaas valt echter op dat Wodan het uitzonderlijk bont maakt. Hierbij moet worden opgemerkt dat Snorri vanuit een christelijke achtergrond schreef, en —net als geschiedvorsers zoals Saxo Grammaticus en Wulfstan— de neiging had de wereldaanschouwing die hij beschreef zo onvoordelig mogelijk voor de dag te laten komen (dit kwam ook tot uiting in hun euhemerisme). De oude Edda in het bijzonder Hávamál geeft een ander beeld van hoe Wodan aan de mede kwam. Hoewel Wodan ook hier list en bedrog gebruikt is het geheel een stuk genuanceerder.

Wodan en Sága bij Sökkvabekk

De goden van de dichtkunst

Uit voorgaande mag blijken dat Wodan als god van de dichtkunst beschouwd wordt. Van mensen die gezegend zijn met dichterstalent wordt gezegd dat ze “Wodan’s gave” hebben.

In de Ynglinga saga, door Snorri samengesteld, wordt Wodan als een begenadigd redenaar voorgesteld. Ook hier steekt Snorri’s euhemerisme weer de kop op, want de goden worden als bijzondere mensen afgeschilderd, en de mede wordt er geen speciale kracht toegeschreven.

Naast Wodan kennen we nog een andere dichtersgod: zijn zoon Bragi. In tegenstelling tot zijn vader, die ook god van onder meer oorlog en dood is, is Bragi uitsluitend god van de dichtkunst. Hij heeft een lange baard en runen op zijn tong en is de echtgenoot van Idun. Van Bragi is bekend dat hij aan de praat raakt na het nuttigen van alcohol. Zijn naam betekent zoveel als leider (“Bragr”) en is synoniem voor dichtkunst. Het zou kunnen dat Bragi een vergoddelijkte versie is van de oudst bekende skald, de Noor Bragi Bodasson de oude.

Het schip van Bragi

Bragi neemt een aparte plaats in tussen de goden. Door zijn verhaalkunst is hij geliefd onder de goden, maar door Loki wordt hem lafheid en strijdschuwheid verweten. Hij treedt meerdere malen op als verwelkomer van helden en koningen in Walhalla. Het zou kunnen dat de zogenaamde bragaful (“beker van de leider”), een heilsdronk die wordt uitgebracht tussen respectievelijk de heilsdronken voor Wodan (overwinning en kracht voor de koning), Njörd en Freya (vrede en een goede oogst) enerzijds en de heilsdronken voor de overledenen anderzijds, iets met Bragi te maken heeft.

Dorst gekregen?

Het is goed mogelijk dat deze verhalen over mede nieuwsgierigheid en dorst opgewekt hebben. In dat geval kan het nuttig zijn om deze pagina over mede (Noorwegen) te bezoeken voor een recept en een anekdote uit Noorwegen.

afb. Op deze runensteen uit Snoldelev in Denemarken (9e eeuw) zijn drie in elkaar geknoopte drinkhorens te zien (zie detail). Misschien een verbeelding van het in drie punten gehoornde hart van Hrungnir; en als zodanig een symbool van Thor.

Literatuur

Farwerck, F.E., De mysteriën der oudheid en hun inwijdingsrituelen
Orchard, A.: Dictionary of Norse myth and legend (1997), Londen: Cassell
Otten, M.: Edda (2000), Amsterdam: Ambo Anthos uitgevers
Vermeyden, P., & Quak, A.: Van Aegir tot Ymir (2000) Nijmegen: SUN
Vries, J. de: De Germanen (1941), Haarlem: Tjeenk Willink & zoon N.V.

Terug