De valknut: knoop van de doden en Wodans symbool

Door Joris Magusanus

Inleiding

De valknut (“knoop van de doden”) is een uitermate intrigerend symbool dat overal is aangetroffen in de Noords-Germaanse wereld. Een valknut bestaat doorgaans uit drie in elkaar gehaakte driehoeken of uit een band die zo geknoopt is, dat hij drie driehoeken vormt. Naast deze twee standaardvarianten zijn er meerdere afgeleide vormen aangetroffen. De betekenis van het symbool is al even mysterieus als de god waar het mee verbonden is, Wodan. Waar het symbool precies voor staat is dus niet bekend, maar uit de context waarin het aangetroffen is kan men toch iets opmaken. In het volgende stuk zullen de belangrijkste plaatsen waar de valknut is gevonden opgesomd en toegelicht worden, waarna getracht zal worden het een en ander omtrent de mogelijke relaties die het symbool met de god Wodan heeft.

Belangrijke vindplaatsen

Het Oseberg schip in Noorwegen

In 1904 werd in Oseberg, Noorwegen, een bootgraf gevonden onder een enorme grafheuvel. Dit bootgraf geldt als een van de belangrijkste archeologische vondsten van de vikingtijd. In het graf vond men onder andere twee skeletten van vrouwen en een schitterend bewerkte kar en slee. Men heeft bij deze vondst ook de valknut aangetroffen, en wel op het schip zelf, het tapijtwerk en een bed. In Noorwegen is de valknut een eeuwenoud vlechtmotief, dat veelvuldig op tapijtwerk voorkwam. Aangezien het hier om een grafvondst gaat, mag worden aangenomen dat de valknut in deze context in verband met de dood staat.

Figuur 3: Valknut op het Oseberg bed

De “hogbacks” in Noord-Engeland

Tijdens hun bezetting van het noordelijke gedeelte van Engeland maakten de vikingen uit Denemarken liggende monumenten voor hun overledenen. Deze monumenten staan bekend als “hogbacks”, en vormen een van de weinige redenen om als heiden kerken binnen te treden, aangezien ze daar te bewonderen zijn. Van de hogbacks denkt men dat ze de huizen voorstellen waarin de overledenen zouden verder leven.

Op deze hogbacks heeft men varianten van de valknut aangetroffen, wat er op wijst dat het symbool net als in Oseberg verbonden is met de dood of het leven na de dood.

Figuur 4: Hogbacks uit Cumbria

Het Gosforth kruis in Engeland

Het Angelsaksische Gosforth kruis uit Engeland toont taferelen die worden opgevat als voorstellingen van Ragnarök, en op de westelijke en oostelijke zijde staan valknutten. Men interpreteert de stam van het kruis als volgt: de westelijke zijde toont Heimdal en Wodan die worden bedreigd door wolfskoppen met bij zich valknutten, de oostelijke zijde toont Vidar die Fenrir te lijf gaat. Fenrir heeft eveneens een valknut bij zich.

Figuur 5: Vidar bevecht Fenrir, met rechts een valknut

Het is verleidelijk te denken dat de valknut ook hier “dood” of meer algemeen “godenschemering” symboliseert. De genoemde valknutten staan echter in een Keltisch kruis dat bovenop de stam staat, en zouden ook betekenisloze verfraaiingen daarvan kunnen zijn. Er zijn meerdere kruizen in Groot-Brittannië gevonden die versierd zijn met de valknut.

De Snoldelev steen in Denemarken

De steen in het Deense Snoldelev is versierd met een opvallende variant van de valknut, die lijkt op drie in elkaar hakende hoorns. Men heeft er wel het hart van de door Donar gedode reus Hrungnir in willen zien. Snorri Sturluson omschrijft dit hart als volgt: “Hrungnir had een hart dat beroemd is, uit harde steen, puntig en met drie uitsteeksels, zodat ze later het teken maakten dat Hrungnir’s hart genoemd wordt.” Een andere uitleg voor deze “valknut” is dat het zou gaan om de drie vaten die de mede der poëzie bevatten: Ódrerir, Bodn en Són.

Figuur 6: Hrungnir’s hart of Ódrerir, Bodn en Són?

Stenkyrka Lillebjärs

Op Stenkyrka Lillebjärs op het Zweedse eiland Gotland staat zowel een standaard valknut als een variant daarop. Het tafereel stelt een gevallen krijger voor die door een walkure in Walhalla verwelkomd wordt. De walkure biedt de gevallene een hoorn met mede aan.

Figuur 7: Verwelkoming van een gevallene in Walhalla

De linker valknut staat waarschijnlijk in verband met de dood, de rechter lijkt drie drinkhoorns uit te beelden, en kan als zodanig verwijzen naar de drie vaten van de mede der poëzie zoals het symbool van Snoldelev.

Figuur 8: Drie drinkhoorns

De Zweedse stenen

Op het Zweedse eiland Gotland zijn meerdere stenen gevonden met valknutten erop. Op een van hen is te zien hoe een held verwelkomd wordt in Walhalla, vergelijkbaar met het tafereel Stenkyrka Lillebjärs. Ook hier lijkt de valknut verbonden met de dood en het leven daarna.

Figuur 9: Lärbro Tängelgårda steen met valknutten bij het onderste paard

Op een andere steen staat een opmerkelijke afbeelding met een valknut. Links is een persoon te zien die aan een boom hangt, zoals Wodan aan Yggdrasil. Men vermoedt dat hier een Wodansritueel afgebeeld is.

Figuur 10: Lärbro steen met Wodansritueel

Een ander Wodansritueel staat afgebeeld op de steen uit Sanda. Op deze steen is een figuur te zien dat de speer van een gezetelde figuur, vermoedelijk Wodan, aanraakt als teken van loyaliteit. Rechts van de gezetelde figuur is een valknut afgebeeld en links Freija met haar zwaan.

Figuur 11: De steen van Sanda

De valknut op het vasteland

Ook op het vasteland van Europa is de valknut opgedoken, en wel als versierselen op kistjes. Op het beroemde Angelsaksische runenkistje dat in Normandië is gevonden komt het symbool meerdere malen voor op een zijde. Van deze zijde bestaat het vermoeden dat er een Wodansritueel op afgebeeld staat. Ook hier is een man met speer afgebeeld en staan de valknutten dicht bij het paard.

Figuur 12: Wodansritueel op het Angelsaksische runenkistje?

Uit de vondst van een ander kistje blijkt dat de Franken de valknut ook kenden. Op het kistje is een valknut te zien die is omgeven met drie raafachtige figuren. Het driepotige symbool dat de raven vormen staat bekend als de triskele, en is een teken dat veel voorkomt in de Keltische traditie. Er bestaat onduidelijkheid of de Keltische triskele verwant is met de Germaanse Valknut.

Figuur 13: Zevende eeuwse Frankische triskele met raven en valknut

De relaties met Wodan

Uit de voorgaande greep uit het totale aanbod van valknutten kunnen een aantal voorzichtige conclusies over de betekenis getrokken worden. Het merendeel van de valknutten is aangetroffen in een context van de dood en de daarmee verbonden god Wodan. Zoals in de inleiding reeds is vermeld is de precieze betekenis van de valknut evenwel onbekend, omdat symboolinterpretatie nu eenmaal geen exacte wetenschap is. Toch kan het interessant zijn enkele mogelijke betekenissen van het symbool op een rijtje te zetten.

De knoopvorm van de valknut is een interessant gegeven. Men heeft hier wel het binden (geboorte) en ontbinden (dood) van de ziel in willen zien, gebeurtenissen waarbij Wodan in de overleverde verhalen nauw betrokken is. Ook het vermogen om onbegunstigde krijgers in de strijd te doen verstijven van angst dat aan Wodan wordt toegeschreven is een mogelijke interpretatie van de knoopvorm. Wodan kon begunstigde krijgers daarentegen zegenen met een razernij die ze onoverwinnelijk maakte, en dit is ook een uitleg van de valknut.

De knoop is ook het symbool van de gehangenen, die aan Wodan toebehoren. Om de nekken van geofferden zijn knopen die op de valknut lijken aangetroffen en na de kerstening droegen aanhangers van het oude geloof een knoop om hun lendenen als teken van trouw aan Wodan. De valknut wordt in dit geval als een inwijdingssymbool gezien, met symbolische dood als knaap en symbolische wedergeboorte als ingewijde volwassene in de Wodansrituelen (zie leeshoek > heksen). Tacitus maakte ook melding van valknutachtige knopen in de haren van de Sueven. Met wat fantasie is een dergelijke knoop ook te zien in de haren van de walkure op de steen van Tjängvide, Zweden.

Figuur 14: Valknut haarmode?

Uit een oude Engelse spreuk zou kunnen blijken dat de Valknut een symbool van Wodans geneeskrachtige gave is. De zogenaamd “negen kruiden spreuk” (“nine herbs charm”) luidt als volgt:

“Een worm kwam binnensluipen, hij doodde niemand
Toen pakte Wodan negen twijgen van glorie
En sloeg de slang zodat hij in negen stukken brak”

De oplettende lezer heeft ongetwijfeld opgemerkt dat de Valknut uit negen poten bestaat. Wodan’s genezingsgave zien we ook terug in de 2e Merseburger toverspreuk, waarin hij een paardenpoot geneest.

Aangezien de valknut vaak is afgebeeld in de buurt van Wodan’s paard Sleipnir zou het ook een symbool voor laatstgenoemde kunnen zijn. De naam van de levensboom, Yggdrasil, is vertaald “paard van Wodan”. Er is een veelheid aan mogelijke verbanden denkbaar, zoals een drie-eenheid Wodan–Sleipnir–Yggdrasil, de drie bronnen en rijken die onder de drie takken van Yggdrasil schuilen, de drie nornen die aan de voet van de boom zitten enzovoorts.

De uit drie driehoeken bestaande valknut zou ook opgevat kunnen worden als maansymboliek. Bij maansymbolen staat het getal drie centraal, verwijzend naar de drie (zichtbare) gestalten van de maan.

Figuur 15: De drie maanstanden

Het getal negen dat uit de valknut naar voren komt heeft een magische betekenis in de Noords-Germaanse betekenis, en hier kunnen we dus alle kanten mee op, van de negen werelden tot de negen dagen dat Wodan aan Yggdrasil hing.

Uit de beperkte voorgaande opsomming van interpretaties mag blijken dat er allerminst een eensluidende betekenis voor de valknut is en dat het aan de kritische geest van de beschouwer is om te destilleren wat waarschijnlijk is en wat niet. Het enige zekere is dat Wodan en de Valknut qua geheimzinnigheid niet voor elkaar onderdoen.

Literatuur

Ellis Davidson, H.R.: Gods and myths of Northern-Europe, Harmondsworth: Penguin Books (1964).
Ellis Davidson, H.R.: Pagan Scandinavia, Nijmegen: G.J. Thieme N.V. (1967).
Farwerck, F.: De mysteriën der oudheid en hun inwijdingsrituelen.
Farwerck, F.: Noordeuropese mysteriën en hun sporen tot het heden, Deventer: Ankh-Hermes.
Jung, E.F.: De Germanen. Baarn: H. Meulenhoff (1978).
Orchard, A.: Dictionary of Norse myth and legend. London: Cassell (1998).
Otten, M.: Edda: Amsterdam: Ambo Anthos (2000).
Sjøvold, T.: The Oseberg find and the other viking ship finds, Oslo: Universitetets oldsaksamling (1959).
Stone, A.: The knots of death (uit Web of Wyrd 7).
Sturluson, S.: Heimskringla.
Tacitus: Germania.
Vermeyden, P., & Quak, A.: Van Ægir tot Ymir. Nijmegen: SUN (2000).
Zwart, A. & Braun, K.: Heksen, ketters en inquisiteurs. Bussum: Uniboek B.V. (1981).
Vries, J. de: Altgermanische Religionsgeschichte I & II: Berlijn: Walter de Gruyter & Co. (1956).

Terug